Tarih İçinde Türk Edebiyatı

Tarih İçinde Türk Edebiyatı
1. Edebiyat-Tarih İlişkisi
Edebiyat özellikle tarih bilim dalıyla yakından ilişkilidir. Çünkü;

o Tarihi olaylar edebi eserlerde sıkça anlatılır.
o Tarihi gelişmeler debi zevk ve görüşleri etkiler.
o Bazı tarihi olaylar edebi eserleri yönlendirir.
o Tarihi olaylar edebiyatı hem muhteva hem de içerik yönünden etkiler.
o Tarihi olaylar edebi dönemlerin başlamasında etkilidir.

Bir milletin meydana getirmiş olduğu edebi eserleri ve bu edebi eserlerin yazarlarını kronolojik olarak inceleyen eserlere edebiyat tarihi denir.
Edebiyat tarihi siyasi olayları, kültürel yaşamı, edebiyat içinde yer alan edebi türleri, edebiyat sanatçılarının hayatlarını ve yazdıkları eserleri inceler.

2. Türk Edebiyatının Devirlere Ayrılmasında Kullanılan Kıstaslar
Dil anlayışı b- Dini hayat c- Kültürel farklılaşma d- Dil coğrafyası

TÜRK EDEBİYATININ DEVRELERİ
A. İslamiyet'ten Önceki Türk Edebiyatı: (?- 11. yy.)
Sözlü dönem: (?- 8. yy.)
Yazılı dönem: (8- 11. yy.)
B. İslamiyet'in Etkisinde Gelişen Türk Edebiyatı: (11-19. yy.)
Geçiş Dönemi Türk Edebiyatı
Halk Edebiyatı

a Anonim Halk edebiyatı
b. Âşık tarzı Halk edebiyatı
c. Tekke-Tasavvuf edebiyatı

Divan Edebiyatı
C. Batı Etkisindeki Türk Edebiyatı: (19. yy.)
Tanzimat Edebiyatı
Servet-i Fünun Edebiyatı
Fecr-i Ati Edebiyatı
Milli Edebiyat
Milli Mücadele Dönemi Türk Edebiyatı
Cumhuriyet Dönemi Türk Edebiyatı
a. Beş Hececiler
b. Yedi Meşaleciler
c. Garipçiler
d. II. Yeni
e. Hisarcılar
f. Toplumsal Gerçekçiler

DESTAN DÖNEMİ TÜRK EDEBİYATI
1. Destan Dönemi
Tarihlerin açık seçik bilinmediği dönemlere ait manzum yapıtlara destan denir.
Destanlar milletlerin dini, toplumsal, doğal ve savaşla ilgili önemli olaylarını konu edinen manzum hikâyelerdir.
Destanlar anonim ve sözlü edebiyat ürünleridir.
Destanlardan toplumun yaşama biçimi ile ilgili bilgilere ulaşılabilir.
Destanların dili günlük konuşma diliyle hemen hemen aynıdır.
Destanlarda olaylar genellikle bir kahramanın etrafında gelişir.
Destanlar tarihle ilgilidir ama tarihi belge niteliği taşımaz.
Destanlarda olağanüstü kahramanlar ve olağanüstü olaylar görülür.
Destanlarda zaman bakımından uzun atlamalara rastlanır.
Manzum, mensur ya da manzum-mensur karışımı yazılabilirler.

Destanlar oluşumlarına göre ikiye ayrılır: Doğal ve Yapma destanlar.

a. Doğal Destanlar
Söyleyenleri belli olmayan toplumların ortaklaşa oluşturdukları anonim manzum ürünlerdir. Hemen hemen bütün milletlerin doğal detanı vardır. Bunlardan bazıları şunlardır:

Oğuz Kağan-Türk,
İliada ve Odyssea-Yunan (Derleyeni Homeros),
Şehname- İran (Derleyeni Firdevsi),
Kalevala-Fin,
İgor-Rus
Ramayana ve Mahabharata-Hint
Nibelungen-Alman
Gılgamış-Sümer,
Şinto-Japon
Chanson de Roland-Fransız,
Eneid-Latin (Derleyeni Vergilius)
Doğal Türk destanlarını iki döneme ayırarak inceleyebiliriz.

İslamiyet Öncesi Doğal Türk Destanları
Yaratılış: Türklerin tarih sahnelerine çıkışını anlatan ortak Türk destanıdır.
Alp Er Tunga: Saka Türklerinden Alp Er Tunga'nın İranlılarla yapılan savaşta gösterdiği kahramanlıklar anlatılır. (Saka Türklerine aittir)
Şu destanı: “Şu” adlı kahramanının Büyük İskender'le savaşı anlatılır. (Saka Türklerine aittir)
Oğuz Kağan: Hunların büyük hükümdarı, Oğuz (Mete) Kağan'ın Orta Asya'da Türk birliğini kuruşu anlatılır. (Hun Türklerine aittir.)
Attila Destanı: Büyük Hun hükümdarı Attila etrafında oluşmuştur. Attila'nın kahramanlıkları anlatılmıştır. (Hun Türklerine aittir.)
Bozkurt: Göktürklerin bir dişi bozkurttan türediği ve yayılışları anlatılır. (Göktürklere Aittir.)
Ergenekon: Türklerin Ergenekon'dan çıkışları ve büyük bir devlet kuruşları anlatılır. (Göktürklere Aittir.)
Türeyiş: Türklerin bir insanla bir bozkurdun çiftleşmesinden türediği inancı, destanların olağanüstü havası içinde anlatılır. (Uygur Türklerine aittir.)
Göç destanı: Uygurların Kırgız baskısı üzerine Doğu Türkistan'a göçleri anlatılır. (Uygur Türklerine aittir.)
İslamiyet Sonrası Türk Destanları
Satuk Buğra Han Destanı: 9. ve 10. yüzyıla oluşturulmuş, Karahanlılar'a ait dir destandır. Satuk Buğra Han'ın Müslüman olmayanlarla yapmış olduğu mücadeleler anlatılır.
Manas Destanı: Kırgız Türklerine ait bir destandır. Dünyanın en uzun destanındır(400.000 den fazla mısra). 11. ve 12. yüzyılda oluşmaya başlamıştır. Destan Manas adlı yiğidin inanamayanlarla savaşını anlatır.
Battal Gazi Destanı: Battal Gazi adlı kahramanın İslamiyet'i yayış mücadelesini ve yiğitliklerini anlatır. Köroğlu Destanı: bazı kökleri Ortaq Asya ve Kafkaslara bağlanan, fakat eser biçimi Anadolu'da oluşturulmuş bir destandır. Bu destanın Anadolu'da Azerbaycan'da, Türkmenistan ve Özbekistan'da söylenmiş 24 ayrı biçimi vardır. Bunların her biri değişik şairlerce söylenmiştir.
Cengiz Destanı: orta Asya'da yaşayan Türk boyları arasında 13.yüzyılda doğup gelişmiştir. Destan Moğol hükümdarı Cengiz Han'ın hayatı, kişiliği ve fetihleri ile ilgili olarak Cengiz Han'ın oğulları tarafından idare edilen Türkler tarafından oluşturulmuştur.
Danişmend-name: Anadolu'nun fethini ve bu mücadelenin kahramanlarını anlatan, 12. yüzyılda sözlü olarak şekillenen 13.yüzyılda yazıya geçirilen İslami Türk destanlarındandır.
b. Yapay Destanlar
Belli bir şair tarafından kaleme alınan destanlardır. Bunlardan bazıları şunlardır:

Öfkeli Orlando-Ariosto, Kurtarılmış Kudüs-Tasso, (İtalyan), Kaybolmuş Cennet- Milton,(İngiliz), Andriade-Voltaire, (Fransız), Aeneis-Vergilius, (Latin), Üç Şehitler Destanı-F. H. Dağlarca, Çanakkale Şehitleri-M. Akif Ersoy, (Türk), Cabbaroğlu Mehmet Bey- Attila İlhan, (Türk)

2. Sözlü Edebiyat
Türklerin henüz yazıyı kullanmadıkları dönemden 8. Yüzyıla kadar olan dönemdir.

Sözlü Dönemin Özellikleri
Anlatım söze dayanır.
Düşünce ve hayaller şiirle anlatılmıştır.
Şiirde nazım birimi dörtlük, vezin hece veznidir ve yarım kafiye kullanılmıştır.
Şiirde yalın ve yabancı etkilerden uzak bir dil kullanılmıştır.
Bu dönem ürünleri dini törenlerde ortaya çıkmış, din dışı törenlerde gelişmiştir.
Şiirler kopuz eşliğinde “sığır, şölen ve yuğ” denilen şölenlerde söylenmiştir.
Şiirlerde “kahramanlık, savaşlar, tabiat, ölüm ve aşk” konuları işlenmiştir.
Şairlere “ozan, kam, baksı, oyun, şaman” gibi adlar verilir.
Anonim özellik taşıyan bu şiirler atlı göçebe toplumun hayatını yansıtmaktadır.
Sözlü dönem ürünleri “koşuk, sav, sagu, destan” dır.
Koşuk
Bu şiirlerde genellikle “yiğitlik, aşk, tabiat konularını” işlenmiştir.
Dörtlüklerden oluşan bu şiirlerde hece vezni ve genellikle yarım kafiye kullanılmıştır.
Bu şiirlerde düz kafiye kullanılmıştır: “aaaa, bbba, ccca…”
Dinsel kökenli şiirlerdir.
“Sığır” denilen sürek avlarında ve galibiyetle biten savaşlardan sonra “şölen” denilen toplu ziyafetlerde söylenen lirik şiirlerdir.
İlk koşuk örneklerine “Divan-ı Lügat-it Türk” adlı eserde rastlarız.
Bu şiirlerin Halk edebiyatındaki adı “koşma”dır.Sagu
Eski Türklerin ölülerin arkasından düzenledikleri “yuğ” törenlerinde söylenen şiirlerdir.
Bu şiirlerde ölen kişiler için duyulan üzüntü ve ölenin kahramanlıkları, başarıları, cömertliği ve iyilikleri anlatılır.
“Koşuk” nazım şekliyle yazılırlar.
Bu şiirlere Halk edebiyatında “Ağıt”, Divan edebiyatında “Mersiye” denir; şiir türü olarak ise “Lirik” şiir olarak adlandırılır.

Sav
Türk toplumunun dünyaya bakışını, geleneklerini, varlık anlayışını ortaya koyan özlü sözlerdir.
Bugünkü “Atasözü” nün karşılığıdır.
*Yılan kendü eğrisin bilmez, tevi boynun egri tir.(yılan eğrisini görmez deve boynun eğri der)

3. Yazılı Dönem
Türklerin yazıyı kullanmasıyla başlayan edebiyat dönemidir. Bilinen ilk yazılı edebiyat örnekleri Göktürk Kitabeleri'dir.

Türklerin Kullandığı Alfabeler
Göktürk alfabesi: 38 harften oluşur, sağdan sola ve yukarıdan aşağıya doğru yazılır.
Uygur alfabesi: 14 harften oluşur, sağdan sola doğru yazılır.
Arap alfabesi: 30 harften oluşur ve sağdan sola doğru yazılır
Latin alfabesi: 8 ünlü 20 ünsüzden oluşan 28 harflik bir alfabedir. Soldan sağa doğru yazılır
Göktürk Kitabeleri
Tonyukuk Anıtı: 720 yılında Göktürk devleti veziri Tonyukuk adına dikilmiştir. Kitabede Tonyukuk, anılarını ve dönemin tarihini anlatmıştır. Anlatımda, atasözlerine bolca yer verilmiştir.
Kültigin Anıtı: 732 yılında dikilen anıt Yolluğ tigin tarafından yazılmıştır. Anıtta Kültigin'in ölümü ve yas töreni anlatılmıştır.
Bilge Kağan Anıtı: 735 tarihini taşır. Bilge Kağan'ın yiğitlikleri ve Türk milletine iletmek istediği mesajlar anıtın içeriğini oluşturur.
Göktürk (Orhun) Kitabelerinin Özellikleri
Doğu Göktürklerin tarihine ışık tutan Türklerin “söylev” türünde yazılmış ilk yazılı eseridir.
Göktürk alfabesiyle yazılan bu kitabeler Türk dilinin gelişmişlik düzeyine ilişkin etraflı bilgiler verir.
Kitabelerde hem dini hem de din dışı konular işlenmiştir.
Kitabeler Tarih, Coğrafya ve Edebiyata kaynak olacak niteliktedir.
Kitabeler Türk tarihini, Türk toplumunun yaşam biçimini ve dünyaya bakış tarzını ortaya koyar.
Kitabeleri Strahlenberg bulmuş, Wilhelm Thomsen okumuştur.
Yenisey Kitabeleri
Yenisey ırmağı çevresinde daha çok mezar taşlarından oluşan bu kitabelerin edebi olarak fazla bir önemi yoktur.